متن «گنج حکمت: شبی در کاروان» و معنی متن:

گنج حکمت

شبی در کاروان

• نویسنده: سعدی
• اثر: گلستان

یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه ای، خفته. شوریده ای که در آن سفر همراه ما بود، نعرهای برآورد و راه بیابان گرفت و یک نفس، آرام نیافت. چون روز شد گفتمش: «آن چه حالت بود؟» گفت: «بلبلان را دیدم که به نالش درآمده بودند از درخت و کبکان از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه؛ اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت، خفته.»

قلمرو فکری:

به خاطر دارم که یک شب با کاروانی تمام شب راه رفته بودم و هنگام سحر در کنار جنگلی خوابیدم. ناگهان عارفی که همسفر ما بود، فریاد بلندی زد و به سمت بیابان دوید و یک لحظه آرام و قرار نداشت. صبح که شد از او سؤال کردم: آن چه حالتی بود که داشتی؟

گفت: صدای بلبلان بر درخت، کبک های در کوه، قورباغه های در آب و حیوانات در جنگل را می شنیدم که در حال ستایش خداوند هستند. با خودم گفتم که این انصاف و جوانمردی نیست که حیوانات در حال تسبیح خداوند باشند و من در خواب غفلت فرورفته باشم.

قلمرو زبانی:

«ــَـش» در «گفتمش» ß   نقش متمّم دارد (به او گفتم)

قلمرو ادبی:

رفته و خفته ß   سجع متوازی

بلبلان و کبکان و غوکان و بهایم ß   تناسب

درخت و کوه و بیشه ß   تناسب

شب و روز ß   تضاد

نفس ß   مجاز از لحظه

مفهوم:

بی قراری عاشق (عارف)

نعرۀ عاشقانه (عارفانه)

تمام موجودات مشغول حمد و ستایش خداوند هستند

دوش مرغی به صبح می‌نالید                عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش

قلمرو فکری:

دیشب تا صبح صدای نالۀ پرنده ای را می شنیدم، این ناله مرا از خود بی خود کرد و هوش از سرم بُرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ــَـم» در «صبرم» ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

مرغ ß   مجاز از پرنده

صبح و دوش ß   تضاد

مرغ می نالید ß   تشخیص و استعاره

عقل و هوش ß   تناسب

صبر و طاقت ß   تناسب

مفهوم:

سرمستی از شنیدن تسبیح خداوند

تقابل عقل و عشق

تقابل عقل و صبر

یکی از دوستان مخلص را                     مگر آواز من رسید به گوش

قلمرو فکری:

اتّفاقاً صدای نالۀ مرا یکی از دوستان صمیمی و با اخلاص شنید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

«را» در یکی «را گوش» ß   «را»ی فکّ اضافه: گوشِ یکی

قلمرو ادبی:

به گوش رسیدن آواز ß   کنایه از شنیدن

آواز و گوش ß   مراعات نظیر

مفهوم:

دوستی و رفاقت خالصانه

گفت باور نداشتم که تو را                     بانگ مرغی چنین کند مدهوش

قلمرو فکری:

گفت: نمی توانم باور کنم که صدای آواز پرنده ای، این چنین تو را از خود بی خود کند!

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

باور ß   نقش مفعول

تو ß   نقش مفعول

مدهوش ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

واج آرایی حرف «ن»

مرغ ß   مجاز از پرنده

مفهوم:

تأثیرپذیری و لطافت طبع

گفتم این شرط آدمیّت نیست               مرغ تسبیح گوی و من خاموش

قلمرو فکری:

گفتم: این دور از انسانیّت است که پرندگان در حال ستایش خداوند باشند و ما انسان ها، ساکت و غافل باشیم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله به شیوۀ عادی

شرط آدمیت ß   نقش مسند

تسبیح گوی ß   نقش مسند

خاموش ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

تسبیحگوی بودن مرغ ß   تشخیص و استعاره

خاموش ß   کنایه از ساکت

تلمیح به «یُسَبِّحُ لله ما فِی السَّماواتِ وَ الاَرضِ»

مفهوم:

حمد و ستایش خداوند توسط انسان در اثر تسبیح موجودات دیگر